دکتر بیژن باران

از چهره های مطرح علم، هنر، ادبیات غرب و ایران، رویدادهای اجتماعی، سیاحت شهر و بنای تاریخی در سده 20م خاطرات دیداری وجود دارند که بمرور نوشته و نشر می شوند. عکس آنها از گوگل تصویری گزینش شده؛ معیار این گزینش نزدیکی عکس به زمان خاطره است. این خاطرات با عنوان یادها شامل سهراب سپهری، فروغ فرخزاد،تختی، دکتر ساعدی، محجوبی، ثریا، محصص، ویگن، اخوان، تئودوراکیس، وزنسنسکی، دیراک، باربارا والترز، انتونی کویین، جسی جاکسون، ارسکین کالدول، نورمن میلر، زاده، .. می باشند. – ب. ب.

یادها- ثریا اسفندیاری

جا. کاخ مرمر، تهران

زمان. بهار 1954

افراد. ثریا، همسرش، صف دانش آموزان، ب.ب.

کاخ مرمر. زمین آن از جنوب نبش خیابان سپه/ خمینی، از شمال بر خیابان کاخ، از شرق بر خیابان پهلوی پایین/ ولیعصر قرار داشت؛ از غرب به ساختمان خدمه می رسید که در حیاط آن به یک کوچه فرعی از سپه باز می شد. این زمین باغی بود با درختان چنار، چمن مخملی، حاشیه گلکاری و شمشاد پاکوتاه. در دهه 30ش حصار میله های عمودی 2-3 متر آهنی بدور باغ کشیده شد. ضلع جنوبی ساختمان مشرف به استخر بیضی با حاشیه پهن اسفالت برای مراسم درباری روباز بود. زمین بوسعت 35462 و ساختمان 2-3 طبقه 2870 متر مربع است. ضلع جنوبی رو بقبله ساختمان مکعب با نمای مرمر سفید، دارای در 2 لنگه ای جلوی کاخ بود که بسوی استخر باز می شد. بدور استخر بزرگ با فواره های آب محوطه ای باز برای گردآمدن جمعیت جلوی کاخ بود. البته گارد محافظ مسلح بفواصل معین در پیرامون باغ شبانه روز ایستاده بودند.

ضلع غربی باغ کاخ مرمر به مجتمع ساختمانی 2 طبقه با حیاط برای خدمه مشرف به کوچه شمالی- جنوبی متقاطع با خیابان سپه بود. از آشنایان و همکلاسیها خانواده رهگرای و پهلوانها در این ساختمان بودند. خسرو پهلوانها کشتی گیر شد. این کاخ در 1313-1316 ساخته شد. پدر دوستی، سعادتی شیشه بری در و پنجره را کرده بود؛ یک درخت لوتس یا ماگنولیا در باغش بود که آن دوست در بهار می توانست 1-2 گل درشت زیبای سفید آنرا به دبیری در دبیرستان شرف برای ارفاق رشوه بدهد. روزی چند بار برای رفتن به دبیرستان شرف از پیاده روی این کاخ رد می شدم. این دبیرستان یک قصر قاجار از سده 19م بود که پس از انقلاب 1358 کوبیده شده؛ دبیرستان دخترانه در زمین آن ساخته شد.

دبیرستان شرف در جنوب کاخ مرمر، شرق کوچه ترجمان، منشعب خیابان منیریه، موازی خیابان سپه شرقی- غربی بود. کاخ مرمر در 1355-1359 موزه بود. سپس دفتر کار مجمع تشخیص مصلحت نظام شد؛ اکنون ساختمان قدس است. زمین آن مال فرمانفرماییان، شاهزاده قاجار، با مصادره رضاخان، بود که چشمه فرمانفرما تا دهه 40ش هنوز آب به پشت دبیرستان شرف میداد. در غرب کاخ و مشرف به خیابان سپه ساختمان مجلس سنا ساخته شد. در اوایل دهه 30ش گاهی شاه با یک ماشین کروکی کرم رنگ آمریکایی از ضلع شمالی به کاخ مرمر می رفت.

یادها. نخستین دیدار. بعد از ظهری بود که از دبستان غزالی، خیابان سینا، با صف شاگردان ممتاز از مدرسه به خیابان های مخصوص، منیریه، امیریه، کاخ مرمر رفتم. هفته پیش سلمانی رفته، لباس ترو تمیز با نوار سفید دوخته بر یقه کت به کاخ مرمر وارد شدیم. بخاطر قد بلندم در جلو صف شاگردان ممتاز و معلمان در کنار استخر بیضی، زیر درختان چنار، بودم. ثریا عینک دودی بچشم داشت؛ با همسرش به جلوی صف ما رسید. او در 2 قدمی من با عطر و لباس رنگ روشن تابستانی آستین کوتاه، دامن تا زانو، ایستاد. پرسید کلاس چندمی؟ با غرور نام مدرسه و کلاسم را گفتم. سپس جعبه مقوایی آبنبات با عکس سفید و سیاه خود و همسرش که زیر نخ بسته شده بدور جعبه بود بمن داد. چشمان عسلی، موی مشگی، قد بلند، پوست شفاف، پیرهن با رنگ باز، دامن چتری، کفش پاشنه بلند او در ذهن جوان حک شد. وقتی به نفر بعدی رسید، از پشت در زیر خورشید تابان او جلوه ای جذاب داشت. پس از اتمام مراسم، با شاگردان دیگر برگشتیم به دبستان؛ از آنجا به خانه. آن عکس سالیان دراز در آلبوم خانوادگی وجود داشت.

زندگی. ثریا 22 ژوئن 1932 در اصفهان از پدری بختیاری و مادری آلمانی روسی تبار بدنیا آمد. بیژن برادر جوانتر او 5 سال بعد متولد شد. عموی او سردار اسعد 1844-1903 از سران انقلاب مشروطیت در آغاز سده 20م بود. یکی از عموهایش، جعفرقلی خان 1258-1313، در زندان بوسیله پزشگ احمدی با آمپول هوا کشته شد. بزودی 4 عموی دیگر ثریا هم در زندان قصر اعدام شدند. خان منطقه بختیاری طرف معامله نفتی با شرکت نفت انگلیس-ایران بود؛ یک دلیل کودتای 3 اسفند 1299 گرفتن شرایط بهتر از سهم بختیاریها، برای انگلیس از دولت مرکزی کودتا، بود. از ایل بختیار نامهایی در تاریخ ایران وجود دارند. یکی ژنرال تیمور بختیار 1293-1349 ، رییس ساواک، بود که در 21 مرداد 1349 نزدیک مرز عراق بوسیله ساواک ترور شد. دیگری دکتر شاپور بختیار 1293- 1370 ، نخست وزیر آخر پیش از انقلاب 1358 را می توان نام برد که در پاریس بوسیله رژیم جمهوری ترور شد.

ثریا خیلی زود با مادرش به برلین نزد خانواده مادری رفتند. 1937: با مادرش به اصفهان برگشتند. 1947: بمدرسه آلمانی زبان مونترو Montreaux، نزدیک مرکز لوزان، کانتون Vaud، شرق دریاچه ژنو، سویس رفت. مدرسه پسرانه روزی Rosey نزدیک شهر روله که شاه رفت نیز در این کانتون است. پس از کودتای اوت 1953 کاخ اهدایی شاه به زاهدی هم در همین شهر، اکنون در تصرف اردشیر است. 1948: در 16 سالگی در St James Park لندن برای تمرین و تکلم زبان انگلیسی زندگی کرد؛ سال بعد به پاریس رفت. 1950: در 25 مهر، با خرید پوشاک در پاریس، از طریق رم به تهران رفت.

در کاخ گلستان در 12 فوریه 1951 عروسی او در تهران با 2000 مهمان انجام شد. اوت 1953 با همسرش از رامسر به بغداد گریخت؛ بعد به رم رفته، در هتل Excelsior ، اقامت گزید. در دهه 40 هتلی، بر ضلع شرقی خیابان عمودی خیابان تخت جمشید، بهمین نام دایر بود. آوریل 1958 بخاطر عقیم بودن طلاق داده شد؛ او در خانه اولیای خود در کلن بود. مدتی در ویلای همسرش در Saint-Moritz در کانتون Graubünden جنوب شرقی سویس، مکان المپیاد زمستانی 1948 و 1928 بود؛ ولی باز برگشت به کلن. ترانه سرای فرانسوی، فرانسوا ماله-ژوری شعر میخوام مثه ثریا گریه کنم را نوشت که بسیار شهرت یافت. 1960- 1965: در این بازه زمانی بخاطر کار سینمایی در استودیوهای Cineccita نزدیک رم خانه داشت. در چند فیلم ایتالیایی نقش بازی کرد. تا کمی پس از مرگ عاشقش، دینو، در رم ماند.

ثریا زبانهای بختیاری، تهرانی، اصفهانی، آلمانی، فرانسه، ایتالیایی، انگلیسی، اسپانیایی را تکلم می کرد. با گذرنامه سیاسی ایران تا 1979؛ سپس بوسیله سلطان حسن با گذرنامه سیاسی مراکشی سفر می کرد که بار او در مرز تفتیش نمی شد؛ چون معمولا در سفرهایش اشیاء عتیقه می خرید. 1996: چند سال قبل از مرگش تبعه آلمان با پاسپورت آن شد. 1965- 1972: با نفقه درباری، ثریا در ویلایی نزدیک رم مقیم شد؛ سپس برگشت کلن، مونیخ، پاریس، رم، موناکو، سرانجام در رم تا پاییز 1972 ماند. 1972: مدتی پاریس بود تا در 1976 آپارتمان 46 Ave Montaign در بلوار شانز الیزه را با پول دولت ایران با واسطگی علم خرید.

مسکن دایمی او 30 سال پاریس بود؛ تابستانها به ویلای مریم بنام نیایش، در شهر ماربلا Marbella، جنوب اسپانیا، کناره مدیترانه، استان مالاگا، شهر اندولس، کوچ می کرد؛ سفرهای فراوان به دیگر نقاط اروپا و آمریکا داشت. در دهه های 50 تا 80 میلادی بسیاری از مجلات از ترکیه تا آلمان، از ایتالیا تا فرانسه روی جلد را با عکس ثریا و مقالات جنجالی در باره اش مکرر چاپ می کردند. از اینرو او همیشه تحت تعقیب عکاسان مترصد و روزنامه نگاران فضول Paparazzi بود که از لحظات زندگی خصوصی او عکس می گرفتند؛ به مجلات اروپایی برای چاپ می فروختند. عکسهای فراوان او با نامداران سینما چون مل فرر، فرنک سیناترا، مکسیمیلین شل Schell در این مجلات در حال گفتگو، رقص بالروم، ایستاده در پلاژ دریایی دیده می شوند.

مرگ. در پاریس بسن 69 سالگی در2 بعدازظهر 25 اکتبر 2001 در آپارتمانش فوت شد؛ خدمتگارش نعش او را یافت. برادرش، بیژن که در کلن زندگی می کرد به پاریس برای تشیع جنازه آمد. در مراسم کلیسای آمریکایی قدیسان ثلاثه در خیابان جورج پنجم ابیاتی از مثنوی رومی خوانده شد؛ نیز سوپرانو دریا دادور آوا ماریای شوبرت را خواند. تابوت زیر مخمل آبی با یک رز سرخ قرار داشت. بفاصله 1 هفته برادرش هم در هتل جورج پنجم فوت شد؛ نتوانست به تدفین ثریا برود. هر دو جسد در گورستان Westfriedhof در مونیخ دفن شدند. گور خانوادگی 4 سنگ قبردارد: خلیل اسفندیاری بختیاری 1901-1963، اوا 1906-1994، ثریا 1932-2001، بیژن 1937-2001. حراج اثاث خانه و لباس عروسی دیور او بیش از 8 میلیون دلار شد که بامور خیریه داده شد.

فیلم. ثریا بنا بود در نقش کاترین کبیر بکارگردانی دینو د لاورنتیس 1919 –2010 ایتالیایی بازی کند که نشد. در 1965 فیلم ایتالیایی 3 چهره زن را بازی کرد؛ همخانه فرانکو ایندووینو 1932-1972 کارگردان فیلم فوق، پس از طلاقش، شد. نیز در نقش ثریا در 1965 در فیلم "او" ظاهر شد. پس از سانحه هوایی 4 مه 1972 در سیسیلی و مرگ ایندووینو، ثریا با افسردگی ملایم دستبگریبان شد؛ به پاریس برگشت. در 1975 در کمدی انگلیسی هفتگی ب ب سی دو رانی در نقش یک خنیاگر شاهر شد. دو فیلم دیگر هم در 1991 دکتر آن بالا، و 1998 افسانه نقش خود را بازی کرد. در 2003 فیلم مشترک ایتالیایی-آلمانی شاهزاده غمگین در تلویزیون اروپا پخش شد. آننا واله، ملکه زیبایی 1995 ایتالیا، نقش ثریا را بازی کرد.

کتاب. در 1964 والاحضرت ثریا – آتوبیوگرافی در ایالات متحده نشر یافت. در 1991 خاطراتش، کاخ تنهایی، به فرانسه با همکاری لویی والنتین نشر شد. امیرهوشنگ کاووسی آنرا در 382 صفحه به فارسی ترجمه کرد. نشر پیکان، تهران، آنرا چاپ کرد که تا 1389بچاپ 13م رسیده. اين كتاب نکات بسياري از تاریخ، ماجراها، شخصیتهای دربار، حوادث 1330- 1336، به ويژه دخالت آمريکا در کودتاي 28مرداد 1332 را نشان مي‌دهد. در ابتداي کتاب آخرين مصاحبه ثريا با هفته‌نامه پاري مچ در 1993 /1372 آمده است. همچنين در لابه‌لاي کتاب عکس‌هايي از ثريا، همسرش، درباريان، پدر و جدش به چاپ رسيده اند.

‏30‏/11‏/2010

منابع.

Soraya, Queen of Persia by Walter W. Krause 1956 London

Autobiography of H.I.H, Princess Soraya; English translation from German, Doubleday, NY 1964

Autobiography of Soraya Le Palais Des Soltudes. 1st Edition, Michel Lafon, 1991

http://www.bakhtiarifamily.com/index.html

http://www.imdb.com/title/tt0058681